Cyfraniad Merched Plaid Cymru
Yng Nghynhadledd Plaid Cymru, Hydref 2013, paratowyd arddangosfa o Ferched ym Mhlaid Cymru yn ystod y Blynyddoed Cynnar gan Yvonne Balakrishnan, ar ran Cymdeithas Hanes Plaid Cymru.
Dyma’r wybodaeth am y menywod hynny a rhai ychwanegol.
Efelyn Williams
Merch o Gwm Rhondda yn wreiddiol oedd Efelyn Williams ac aeth i Goleg y Barri ble enillodd enw da fel efrydwr trwyadl ac awch am wybodaeth. Roedd yn ffyddlon i amrywiaeth o sefydliadau Cymreig fel yr Ysgol Sul yn y Capel, yr Urdd a Phlaid Cymru ac aeth i’r Ysgol Haf yn gyson. Roedd ei dylanwad distaw yn cyfrif.
Jennie Gruffydd (1899 – 1970)
Cafodd y Blaid y mwyafrif mawr o’i phleidleisiau yn etholiad 1929 yn Nhalysarn ac i Miss Jennie Gruffudd oedd y diolch am hynny. Roedd yn enwog yn yr ardal am ei gwaith dros y Blaid ac yn barod i dderbyn unrhyw gyfrifoldeb a roddwyd iddi. Aeth i Goleg y Brifysgol ym Mangor a daeth yn athrawes yn Llŷn ac wedyn yn Nhalysarn.
Tegwen Clee (1901 – 1965)
Un o’r merched cyntaf i ymaelodi â’r Blaid, roedd hi’n aelod o’r Pwyllgor Gwaith ac yn selog iawn ym mhob Ysgol Haf. O Ystalyfera yn wreiddiol fe raddiodd o Brifysgol Caerdydd gyda anrhydedd mewn Cymraeg. Daeth yn athrawes yn Llanelli a gweithiodd gyda mudiadau lleol yr Urdd a’r Blaid. Ysgrifennodd am Llydaw yn y Ddraig Goch.
Nesta Roberts
Yn wreiddiol o Arfon fe ddaeth yn brif athrawes yn Nhalybont, Dyffryn Conwy. Yn chwaer i O.M.Edwards, bu’n ysgrifennydd Pwyllgor Sir y Blaid yng Nghaernarfon.
Cafodd anaf yn ystod etholiad cyntaf y Blaid yn 1929 ond parhaodd i ymgyrchu am bythefnos er gwaethaf ei phoen. Roedd gan Nesta ddawn siarad yn gyhoeddus ac ar un achlysur bu raid iddi gymryd y llwyfan i annerch cyfarfod yn ddi-rybudd ar ôl i’r siaradwr fethu a throi i fyny.
Cathrin Huws, Caerdydd
Roedd Cathrin Huws yn ysgrifennydd Gangen Coleg Caerdydd, yn ysgrifennydd Pwyllgor Dwyrain Morgannwg, ac yn aelod o Bwyllgor Golygyddol y Welsh Nationalist. Roedd hi’n ymgeisydd Cangen Glyndwr am sedd ar Gyngor Dinas Caerdydd. Cafodd ei hethol gan y Gynhadledd i sedd ar y pwyllgor Gwaith – a hyn oll cyn iddi gyrraedd tair ar hugain oed.
Dr Ceinwen H. Thomas (1911- 2008)
Yn wreiddiol o Nantgarw bu’n adnabyddus am ei gwaith yn trawsysgrifo dawnsfeydd Nantgarw, ac fel cyfarwyddwr Uned Ymchwil Iaith ym Mhrifysgol Caerdydd a arweiniodd at gorff o wybodaeth am dafodiaith y “Wenhwyseg” yn yr ardal.
Ymunodd â Phlaid Cymru pan yn fyfyriwr yn y brifysgol yn y tri degau. Yn y 40au a’r 50au, blynyddoedd anodd yn hanes y Blaid ac hefyd yr iaith, brwydrodd dros egwyddorion Plaid Cymru, yr iaith, hanes Cymru yn y gyfundrefn addysg ac am gydnabyddiaeth bod Sir Fynwy yn rhan annatod o Gymru Gyfan.
Mai Roberts
Roedd Mai Roberts yn un o sylfaenwyr y Blaid Genedlaethol a weithiodd cyn 1925 i gychwyn y mudiad gwirioneddol Genedlaethol. Mai oedd y cyntaf i dalu cyfraniad pan ffurfiwyd Plaid Cymru ym Mhwllheli ac felly yn aelod cofrestredig cyntaf y Blaid. Daeth yn aelod o’r Pwyllgor gwaith a roddodd gymorth mawr a gwerthfawr gydag etholiadau Seneddol y Blaid yn Sir gaernarfon yn 1929 a 1931. Bu’n gofalu hefyd am fudiadau pwysig eraill, megis y Gyngres Geltaidd. Rhoddodd wasanaeth gwerthfawr iawn i Gymru.
Kate Roberts – (1891 – 1985)
Brenhines ein Llên – awdur mwyaf nodedig yn y Gymraeg yn yr ugeinfed ganrif. Ymunodd â’r Blaid yn Ysgol Haf Machynlleth yn 1926.
Sefydlwyd Adran y Merched ac etholwyd Kate yn Lywydd. Gofalodd am dudalen arbennig y merched ym mhapur swyddogol y Blaid – “Y Ddraig Goch”.
Cyfeillion pennaf ei bywyd oedd Saunders Lewis, D J Williams a Lewis Valentine a Cassie Davies.
Priscie Roberts
Chwaer i Mai Roberts, ymunodd â’r Blaid o dan ddylanwad Lewis Valentine yn Ysgol Haf Llangollen. Cynorthwyodd y Blaid yn Sir gaernarfon mewn llawer ffordd, gan ofalu am llyfrau cyfrifon am dair blynedd yn y cyfnod pan aeth H.R.Jones yn wael hyd nes i J.E.Jones ddod i’r Swyddfa. Fel Ysgrfennydd Merched Sir Gaernarfon, hi oedd yn allweddol bwysig i lwyddiant bob achlysur.
Llinos Roberts, Lerpwl
Ysgrifennydd Cangen Lerpwl oedd Llinos Roberts yn ogystal ag ysgrifennydd Pwyllgor Rhanbarth ac yn aelod o’r Pwyllgor Gwaith. Daeth o bentref Penygroes yn ymyl Talysarn ac fe ddylanwadodd ar “y mudiad newydd” yn Nyffryn Nantlle. Roedd yn dda yn siarad ac yn dadlau a chllunio er mwyn y Blaid.
Nora Celyn Jones
O Sir Gaernarfon yn wreiddiol ond treuliodd ei hoes yng Nghaerffili, Sir Forgannwg. Cafodd ei magu mewn cartref ble roedd diwylliant Cymreig yn holl bwysig. Aeth i Goleg Hyfforddi y Barri ac yno daeth yn Ysgrifennydd y Gymdeithas Gymraeg. Yn ddiweddarach, a hithau yn athrawes mewn ysgol gynradd yn Senghennydd, gweithiodd yn gyson gyda’r mudiadau Cymreig yn yr ardal. Roedd yn ysgrifennydd yr Urdd yng Nghaerffili.
Nans Jones
Cafodd Nans Jones (Annie Mary Jones) ei geni yn Nhafarn Newydd, Penrhosgarnedd, yn ymyl Bangor, a symudodd y teulu i Treborth. Ymunodd â Phlaid Cymru yn 15 mlwydd oed yn 1930, bum mlynedd ar ôl ei ffurfio. Daeth yn gyfrifydd i’r Blaid yn 1942 yn y brif swyddfa yng Nghaernarfon. Gadawodd Nans y Gogledd pan symudodd y pencadlys i Gaerdydd yn 1947 ac am ddegawdau wedyn bu ei gwaith yn hanfodol i weinyddiaeth y mudiad.
Cassie Davies (1898 – 1988)
Merch o Sir Aberteifi oedd Cassie Davies MA, a ddaeth yn athrawes yng Ngholeg y Barri wedi iddi raddio gydag anrhydedd mewn Cymraeg a Saesneg yng Ngholeg y Brifysgol, Aberystwyth. Ymunodd â’r Blaid yn gynnar a daeth yn areithydd cyhoeddus dros y Blaid a ysgrifennai’n gyson i’r Ddraig Goch. Roedd yn ffrind mawr i ddwy arall o ferched cynnar y Blaid, Dr Kate Roberts a Mai Roberts.
Eileen Beasley (1921 – 2012)
Un o Sir Gaerfyrddin oedd Eileen (James) Beasley yn wreiddiol ond symudodd i Langennech ar ôl iddi gyfarfod a’i gŵr, Trefor yng nghyfarfodydd Plaid Cymru, a phriodi. Cafodd Eileen a Trefor eu hethol mewn etholiad cyngor yn Llanelli. Ond mae hi’n enwog fel ymgyrchydd hawliau iaith am iddi, gyda Trefor, fynnu gael papur treth Cymraeg. Fel ‘mam gweithredu uniongyrchol’ yng Nghymru mae pawb yn ei chofio am frwydr ddewr y teulu dros wyth mlynedd a lwyddodd yn y diwedd.
Elizabeth Williams (1891 – 1979)
Ganed Elizabeth Williams (nee Roberts) ym Mlaenau Ffestiniog ym 1891 yn ferch i chwarelwr. Astudiodd y Gymraeg yn Aberystwyth lle cyfarfu â Griffith John Williams a’i briodi ychydig flynyddoedd wedyn. Yn eu tŷ nhw ym Mhenarth y cyfarfu Saunders Lewis ac Ambrose Bebb yn Ionawr 1924 i ffurfio Mudiad Cymraeg newydd gyda Bebb yn Llywydd, GJ Williams yn Drysorydd a Saunders yn Ysgrifennydd. Elizabeth ysgrifennodd gofnodion y Cyfarfod a chadw cofnod o dŵf y mudiad nes iddynt ymuno â grŵp o’r gogledd i sefydlu Plaid Genedlaethol Cymru ym Mhwllheli yn 1925.
Pan fu farw gadawodd ei thŷ yng Ngwaelod y Garth i’r Blaid.
Hefyd mae traethawd diddorol yma – ‘The height of its womanhood’: Women and gender in Welsh nationalism, 1847-1945 gan Jodie Alysa Kreider, Prifysgol Arizona.
https://repository.arizona.edu/handle/10150/280621